Skład i biologiczne właściwości mleka mamy

Mleko kobiece pokrywa wszelkie potrzeby żywieniowe rosnącego organizmu, a wszystkie jego składniki cechuje unikalność i swoistość gatunkowa, co oznacza, że jakościowa i ilościowa zawartość składników odżywczych w mleku odpowiada optymalnym możliwościom ich prawidłowego trawienia i przyswajania.

 Mleko ludzkie w karmieniu naturalnym (piersią matki) niemowląt, dzięki swoistości gatunkowej zawartych w nim składników, podejmuje rolę zewnątrzmacicznego łożyska, jest więc żywą tkanką warunkującą optymalne przystosowanie się noworodka i niemowlęcia do życia poza macicą matki.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) i Fundacja Dziecięca Narodów Zjednoczonych (UNICEF) zalecają karmienie wyłącznie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecka. Korzystne jest utrzymanie karmienia piersią do końca 1. roku życia dziecka, a – szczególnie w krajach rozwijających się – nawet dłużej, przy stopniowym wprowadzaniu pokarmów uzupełniających w drugim półroczu. W 2. roku życia, zgodnie z wolą matki, następować powinno stopniowe zaprzestanie karmienia piersią. Amerykańska Akademia Pediatrii (AAP) dodaje również, iż nie istnieje górna granica długości karmienia piersią, ani dowody na szkodliwość, w sferze psychiki lub rozwoju, karmienia mlekiem kobiecym do 3. roku życia lub dłużej.

Każdy rodzaj mleka jest doskonale przystosowany do potrzeb rosnącego organizmu danego gatunku. Mleko kobiece, w jego obecnej postaci, stało się w toku procesu ewolucji pożywieniem najlepiej przystosowanym do potrzeb rosnącej ludzkiej istoty, charakteryzującej się rozwojem stosunkowo dużego mózgu, ze szczególnie rozwiniętymi płatami czołowymi. W związku z tym, stężenie białka w mleku kobiecym jest znacznie mniejsze niż w mleku krowim, natomiast w znacznych ilościach występują składniki odżywcze, niezbędne właśnie dla rozwoju mózgu.

Zmiany w składzie mleka kobiecego

Mleko kobiece jest dostosowane do swoistych potrzeb dziecka w danej fazie wzrostu. Skład mleka kobiecego nie jest zatem stały. Na jego zmienność wpływają:

Okres laktacji

0. – 5. dzień życia noworodka – siara - młodziwo (colostrum): jest gęstym, żółtawym płynem, jej objętość po porodzie nie jest duża, dziecko przyjmuje raptem 50-100 ml/dobę, ale w siarze jest wtedy bardzo wysokie stężenie immunoglobulin, zwłaszcza klasy SIgA oraz leukocytów; w porównaniu z mlekiem dojrzałym jest też więcej sodu, potasu, chlorków, białka i witamin A, E i karotenu, mniej natomiast tłuszczów i laktozy; wartość kaloryczna – 67 kcal/dl;

5. – 14. dzień życia – mleko przejściowe: jest białawe, zmienne, bardziej wodniste od siary; obniża się poziom immunoglobulin i białka oraz witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, wzrasta poziom laktozy, tłuszczów i witamin rozpuszczalnych w wodzie; rośnie wartość kaloryczna;

od 15. dnia życia – mleko dojrzałe: jest ono niebieskawe, wodniste, klarowne; zwiększa się jego objętość, kaloryczność, zawartość laktozy, tłuszczów, obniża poziom białka; pod koniec każdego pojedynczego karmienia wodniste mleko staje się coraz bardziej białe i gęste; wartość kaloryczna – 75 kcal/dl.

• Faza pojedynczego karmienia: na początku karmienia – faza wodna (mleko I fazy), w okresie końcowym – faza tłuszczowa (mleko II fazy);

• Pora karmienia: w nocy pokarm zawiera więcej tłuszczu;

• Długość przerw między karmieniami: im dłuższa przerwa, tym mniejsze stężenie tłuszczu;

• Odstęp czasu pomiędzy ciążami: im dłuższy, tym większe stężenie białka i laktozy;

• Czas trwania ciąży: wyższe stężenie białka i chlorku sodu, niższe laktozy w mleku matek wcześniaków;

• Dieta matki karmiącej: w minimalnym stopniu wpływa na skład pokarmu, dotyczy głównie witamin z grupy B i witaminy C oraz tłuszczów; nawet w przypadku umiarkowanego niedożywienia matki pokarm jest w pełni wartościowy.

 Mleko kobiece jest najczęściej pierwszym pokarmem, z jakim styka się człowiek. Jest jedynym w swoim rodzaju i najlepszym źródłem wszystkich składników odżywczych, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu i dalszego rozwoju, zwłaszcza podczas pierwszych miesięcy życia.

Skład mleka kobiecego 

W skład pokarmu kobiecego wchodzą liczne i bardzo dobrze zbilansowane komponenty, takie jak:
woda, białko, tłuszcze, węglowodany, sole mineralne, witaminy, pierwiastki śladowe, hormony, enzymy, czynniki wzrostowe oraz immunologiczne czynniki przeciwinfekcyjne i przeciwzapalne.

Woda
Jest podstawowym składnikiem kobiecego mleka, tak jak całego naszego organizmu. I jest to woda absolutnie czysta, „przefiltrowana” przez organizm matki. Ilość wody w pokarmie zależy od klimatu (im klimat cieplejszy, tym pokarm zawiera jej więcej).

Białko
Białko mleka kobiecego jest głównym składnikiem odżywczym, a przede wszystkim jest to białko ludzkie, które nie uczula i ma lekką oraz łatwostrawną strukturę, dostosowaną do możliwości trawiennych i metabolicznych dziecka (także urodzonego przedwcześnie).

Poziom białka w pokarmie naturalnym jest stały, niezależnie od sposobu odżywiania się matki i wynosi około 1,2 g/100 ml., a czas trawienia białka wynosi 1,5 godziny (w mleku krowim 4 godziny).

W skład białek mleka kobiecego wchodzą białka kazeinowe (β-kazeina) oraz następujące białka serwatkowe: α-laktoglobulina, laktoferyna – wiąże żelazo ułatwiając jego przyswajanie i hamuje namnażanie się bakterii, lizozym – szczególnie aktywny czynnie przeciwko bakteriom E.coli i Salmonella, immunoglobuliny. Stosunek białek kazeiny do białek serwatki wynosi ok. 1:3, podczas gdy w mleku krowim odwrotnie - ok. 3:1. „Ścięte” pod wpływem soków trawiennych białko mleka kobiecego jest miękkie i dobrze przyswajalne. Bardzo ważną rolę dla rozwoju mózgu i tkanek oka przypisuje się dwóm aminokwasom, nie występującym w mleku krowim – taurynie i cystynie. Poza tym, tauryna ułatwia trawienie i wchłanianie tłuszczów w przewodzie pokarmowym.

Tłuszcze
Stanowią główne źródło energii oraz budulec dla mózgu, całego układu nerwowego i siatkówki oka. Występują głównie w postaci nienasyconych kwasów tłuszczowych o krótkich łańcuchach. Ich przyswajalność jest dość wysoka i wynosi około 95%. Dzięki temu lepsze jest wchłanianie wapnia, a to z kolei zapobiega krzywicy. Duża zawartość lipazy w mleku kobiecym powoduje uwalnianie się wolnych kwasów tłuszczowych z trójglicerydów, które stają się dla dziecka źródłem energii.

Znajdujący się w mleku matki cholesterol również ma duże znaczenie – ułatwia mielinizację ośrodkowego układu nerwowego oraz rozwój układów enzymatycznych. Prawdopodobnie ma to też znaczenie ochronne przed jego wysokim stężeniem w wieku dojrzałym, czyli przed rozwojem miażdżycy. Tłuszcze są najbardziej zmiennym składnikiem pokarmu kobiecego. Ich stężenie zmienia się w czasie jednego karmienia (mleko pierwszej i drugiej fazy), w ciągu doby (największe stężenie około południa i w godzinach rannych, najniższe około północy), zależy od odstępu między karmieniami, stopnia opróżnienia piersi, może być różne w obu piersiach i u różnych kobiet. Dziecko, sterując częstością i długością karmień, zapewnia sobie dostawę tłuszczów w odpowiedniej ilości.

Węglowodany
Występują w mleku kobiecym w postaci laktozy, która składa się z glukozy i galaktozy. Stanowi ona około 80% wszystkich cukrów, tj. około 7g/100 ml mleka dojrzałego (2 razy więcej niż w mleku krowim). Glukoza jest dla dziecka źródłem energii, a galaktoza przyspiesza dojrzewanie układu nerwowego.

Ponadto laktoza przyspiesza wzrost kości, zwiększa wchłanianie wapnia, magnezu, żelaza. Jest również niezbędna dla bakterii jelitowych (pałeczek kwasu mlekowego), które ułatwiają trawienie węglowodanów i hamują rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych. Chroni zatem dziecko przed biegunkami. Poziom laktozy jest stały i niezależny od diety matki. Występujące w kobiecym mleku oligosacharydy i glikoproteidy (nieobecne w mleku krowim), wiążą witaminę B12 i kwas foliowy.

Sole mineralne
Występują w niewielkich ilościach w mleku kobiecym, nie powodując tym samym przeciążenia osmotycznego niedojrzałych jeszcze czynnościowo nerek noworodka.
Stosunek jonów sodu, potasu, chloru i fosforu mleka kobiecego do mleka krowiego wynosi 1: 3, a właściwa proporcja jonów wapnia do fosforu zapewnia dobre wchłanianie tych pierwiastków i odpowiednią mineralizację kośćca (u dzieci karmionych naturalnie rzadziej występują zaburzenia gospodarki wapniowo - fosforanowej – tężyczka, krzywica).

Wysoka bioprzyswajalność żelaza w pokarmie kobiecym (wchłaniane w około 70%, podczas gdy z mleka krowiego w około 25%) jest związana z obecnością laktoferyny, co w znacznym stopniu zapobiega wystąpieniu niedokrwistości z niedoboru żelaza w pierwszym półroczu życia dziecka.

Witaminy
Występują w pokarmie naturalnym w ilościach pokrywających zapotrzebowanie dziecka, poza witaminą D, która w polskich warunkach klimatycznych wymaga suplementacji w okresie jesienno – zimowym.

W mleku kobiecym znajduje się witamina A, B12, C, D3, E, K oraz kwas foliowy, kwas pantotenowy. Zawartość witamin rozpuszczalnych w wodzie jest zróżnicowana i zależy od diety matki – jeśli odżywia się ona prawidłowo, to stężenia tych witamin w jej pokarmie są wystarczające. Pierwiastki śladowe występują w większej ilości w mleku kobiecym, aniżeli w mleku krowim. Do najważniejszych należy cynk i miedź. Miedź potrzebna jest do tworzenia się i dojrzewania krwinek czerwonych, trombocytów, hemoglobiny oraz do prawidłowego procesu kostnienia. Cynk natomiast – do prawidłowego przyrostu masy ciała. Oba te pierwiastki chronią dziecko w wieku dojrzałym przed chorobami serca.

Czynniki wzrostowe
Czynniki wzrostowe, nieobecne w mleku krowim, wpływają na prawidłowy przebieg dojrzewania tkanki mózgowej, namnażania komórek przewodu pokarmowego i skóry. Pokarm kobiecy jest też źródłem licznych enzymów i hormonów. Hamosh wymienia ponad 20 czynnych enzymów występujących w mleku kobiecym, które można pogrupować według ich aktywności: czynne w gruczole piersiowym (syntetaza laktozy), kompensacyjne enzymy trawienne (amylaza, lipazy, proteazy), enzymy o charakterze przeciwzakaźnym (lizozym, peroksydazy) oraz enzymy w mleku istotne dla pobudzania wzrostu noworodka (fosfataza alkaliczna, oksydaza ksantynowa).

Pokarm kobiecy zawiera czynne hormony peptydowe i niepeptydowe. Należą do nich tyroksyna, trijodotyronina, prolaktyna, hormony płciowe, kortyzol, erytropoetyna, relaksyna, insulina oraz regulacyjne peptydy żołądkowo – jelitowe (np. prostaglandyny). 

Aktywność immunologiczna mleka matki

Najważniejszym aspektem karmienia naturalnego i największą korzyścią, stanowiącą o jego wyższości nad żywieniem sztucznym, jest jego aktywność immunologiczna.

Od wielu lat podkreśla się istotny efekt wspomagania układu odpornościowego niemowląt przez obecne w mleku kobiecym składniki obronne. Efekt ten wynika zarówno z ich aktywności skierowanej wprost przeciwko drobnoustrojom, jak i również z ich działania przeciwzapalnego oraz immunomodulacyjnego. Nie mniej ważny jest także wpływ mleka na morfologiczny i czynnościowy stan przewodu pokarmowego, istotny dla jego funkcjonowania jako bariery immunologicznej.

Przeciwciała klasy IgA w okresie ciąży nie przechodzą one od matki do dziecka i nie są wytwarzane w pierwszych tygodniach jego życia pozamacicznego. Powstają w ścianach przewodów gruczołów piersiowych jako immunoglobulina wydzielnicza / sekrecyjna (SIgA) i największe jej stężenia stwierdza się w okresach, w których pokarmu jest niewiele – okres siary i okres odstawiania od piersi. Powstawanie i wydzielanie SIgA do pokarmu jest szybką odpowiedzią na obecność drobnoustrojów we wspólnym środowisku matki i dziecka. Przekazane wraz z pokarmem matki przeciwciała dostarczają dziecku biernej osłony immunologicznej przed patogennymi drobnoustrojami. 

Oto mechanizm tego procesu:

Cząsteczki SIgA osadzają się na powierzchni błony śluzowej jelit dziecka, a następnie wbudowują się w nią, uniemożliwiając w ten sposób wnikanie drobnoustrojów chorobotwórczych z przewodu pokarmowego do tkanek. Są oporne na działanie enzymów trawiennych.

Podobne działanie mają w układzie oddechowym. Umiejscawiając się podśluzówkowo, unieczynniają drobnoustroje chorobotwórcze i uniemożliwiają ich wnikanie. SIgA chroni zatem dziecko przed chorobami przewodu pokarmowego i układu oddechowego. Oprócz tego, dzięki zdolności unieczynniania różnych bakterii i wirusów, chroni go przed wieloma chorobami zakaźnymi.

W mleku kobiecym występują również immunoglobuliny – IgG i IgM, ale w o wiele mniejszych ilościach, aniżeli IgA. Makrofagi siary i mleka mają te same cechy funkcjonalne i morfologiczne jak makrofagi w innych tkankach. Unieszkodliwiają bakterie i grzyby oraz produkują przeciwciała. Stymulują także organizm dziecka do produkcji własnych przeciwciał.

Limfocyty T i B w siarze i ludzkim mleku stwierdzono obecność zarówno limfocytów T (50% limfocytów w siarze), jak i limfocytów B (34%). Po zetknięciu się z wirusami wytwarzają substancję uodparniającą – interferon. Ponieważ syntetyczny interferon stosowany jest współcześnie w leczeniu chorób nowotworowych, uważa się, że karmienie naturalne zapobiega ich występowaniu w wieku dorosłym.

Lizozym jest to enzym odporny na działanie soków trawiennych, o właściwościach bakteriobójczych. Niszczy bakterie w przewodzie pokarmowym, rozpuszczając i rozrywając ich otoczki. Stężenia lizozymu wzrastają podczas całego okresu laktacji. Stężenia w ludzkim mleku są do 300 razy wyższe niż w mleku krowim.

Czynnik bifidogenny Laktobacillus bifidus stanowi 95-99% flory bakteryjnej przewodu pokarmowego dziecka karmionego wyłącznie piersią. Zakwasza go i uniemożliwia namnażanie się drobnoustrojów chorobotwórczych. U dzieci karmionych sztucznie w przewodzie pokarmowym występuje E. coli i bakteroidy [9, 25, 30, 37, 64, 76, 78].
 
Laktoferyna jest białkiem wiążącym żelazo i wykazuje silne bakteriostatyczne działanie na gronkowce i E. coli, pozbawiając je żelaza. Przypisuje się jej także rolę ochronną przeciwko Candida albicans. Stężenie laktoferyny jest najwyższe w siarze, a następnie stopniowo obniża się podczas kolejnych miesięcy laktacji.

Kobaltofilina wiąże w jelitach witaminę B12 i kwas foliowy, ułatwia ich wchłanianie i hamuje rozwój bakterii. Zapobiega anemii i chorobom przewodu pokarmowego.

Gruczoł sutkowy

Gruczoł sutkowy ze względu na zawartość tych wszystkich składników obronnych, stanowi niezwykle ważny narząd immunologiczny. Przeprowadzono badania wykazujące, iż sprawność funkcji immunologicznej gruczołu sutkowego w pewnych okolicznościach może przewyższać nawet sprawność innych narządów immunologicznych, zwłaszcza pod względem szybkości swoistej reakcji na zakażenie.

Mleko kobiece jest swoistym gatunkowo pokarmem, a jednocześnie aktywnym biologicznie w organizmie dziecka systemem immunologicznym i hormonalnym o unikalnych właściwościach zdrowotnych.

Ustalono, że żywienie mlekiem kobiecym zmniejsza ryzyko występowania i łagodzi przebieg wielu chorób noworodków i niemowląt. Badania epidemiologiczne pozwoliły określić wielkość ryzyka utraty zdrowia, a nawet życia ze strony dziecka i matki związanego z żywieniem sztucznym, nie tylko w krajach cywilizacyjnie zacofanych, ale także zaawansowanych. Pozwoliły też wykazać, że kobiety karmiące nie składają ofiary na rzecz dziecka, ale budują również własne zdrowie fizyczne i psychiczne.